آزمایش آهن که یک ماده معدنی در بدن است که از غذاهایی مانند گوشت قرمز و غلات غنی شده یا از طریق مکمل های خوراکی به دست می آید. بدن برای ساخت گلبول های قرمز به آهن نیاز دارد. آهن همچنین بخش مهمی از هموگلوبین است، هموگلوبین پروتئینی در خون است که در انتقال اکسیژن از ریه ها به بقیه بدن کمک می کند.
آهن سرم تقریباً همیشه با سایر آزمایش‌های آهن مانند فریتین سرم، ترانسفرین و ظرفیت اتصال به آهن (TIBC) اندازه‌گیری می‌شود. این آزمایشات اغلب به طور همزمان انجام می شوند و نتایج آنها با هم تفسیر می شوند تا به تشخیص و/یا نظارت بر کمبود آهن یا اضافه بار آهن کمک کنند.
بدن نمی تواند آهن تولید کند و باید آن را از طریق غذاهایی که می خوریم یا از مکمل ها جذب کند. پس از جذب، با اتصال به ترانسفرین، پروتئینی که توسط کبد تولید می شود، به سراسر بدن منتقل می شود.
در افراد سالم، بیشتر آهن جذب شده به هموگلوبین داخل گلبول های قرمز وارد می شود. باقیمانده به صورت فریتین یا هموسیدرین در بافت‌ها ذخیره می‌شود و مقادیر کمی برای تولید پروتئین‌های دیگر مانند میوگلوبین و برخی آنزیم‌ها استفاده می‌شود.
زمانی که سطح آهن برای رفع نیازهای بدن کافی نباشد، سطح آهن در خون کاهش می یابد و ذخایر آهن کاهش می یابد. این اتفاق ممکن است به دلایل زیر رخ دهد:
آهن کافی مصرف نمی شود (از طریق غذاها یا مکمل ها)
بدن قادر به جذب آهن از غذاهای مصرفی نیست مانند شرایطی که در بیماری سلیاک وجود دارد.
افزایش نیاز به آهن وجود دارد، مانند دوران بارداری یا کودکی، یا به دلیل شرایطی که باعث از دست دادن مزمن خون می شود (مانند زخم معده، سرطان روده بزرگ)
سطوح ناکافی آهن در گردش و ذخیره شده ممکن است در نهایت منجر به کم خونی فقر آهن (کاهش هموگلوبین) شود. در مراحل اولیه کمبود آهن، معمولاً هیچ اثر فیزیکی مشاهده نمی شود و مقدار آهن ذخیره شده ممکن است قبل از بروز هر گونه علائم کمبود آهن به میزان قابل توجهی کاهش یابد. اگر فردی سالم باشد و کم خونی در طی یک دوره زمانی طولانی ایجاد شود، علائم به ندرت قبل از کاهش هموگلوبین خون به کمتر حد طبیعی ظاهر می شود.
با این حال، با پیشرفت کمبود آهن، علائم در نهایت آغاز می شوند. شایع ترین علائم کم خونی شامل خستگی، ضعف، سرگیجه، سردرد و رنگ پریدگی پوست است.
از سوی دیگر، آهن بیش از حد می تواند برای بدن مضر باشد. سطح آهن خون و ذخیره آهن زمانی افزایش می یابد که آهن بیشتری نسبت به نیاز بدن جذب شود. جذب بیش از حد آهن می تواند منجر به تجمع تدریجی آهن و آسیب به اندام هایی مانند کبد، قلب و پانکراس شود. بیماری هموکروماتوز نمونه ای از افزایش آهن خون است، هموکروماتوز یک بیماری ژنتیکی است که در آن بدن آهن بیش از حد جذب می کند.
علائم کمبود آهن عبارتند از:
خستگی
سرگیجه
ضعف
سردرد
پوست رنگ پریده
ضربان قلب سریع
علائم افزایش آهن عبارتند از:
درد مفاصل
خستگی
ضعف یا کمبود انرژی
دل درد
انواع آزمایش آهن خون چه آزمایشاتی هستند؟
چندین آزمایش مختلف برای بررسی سطح آهن در بدن وجود دارد. این آزمایش ها نشان می دهد که چه مقدار از این ماده معدنی در خون حرکت می کند، خون چه میزان از آن را حمل می کند و چقدر آهن در بافت ذخیره می شود.
آهن سرم: این آزمایش میزان آهن موجود در خون را اندازه گیری می کند.
فریتین سرم: این آزمایش میزان آهن ذخیره شده در بدن را اندازه گیری می کند. هنگامی که سطح آهن پایین است، بدن آهن را از حالت “ذخیره” خارج می کند تا از آن استفاده کند.
ظرفیت کل اتصال آهن (TIBC): این آزمایش نشان می دهد که چه مقدار ترانسفرین برای حمل آهن از طریق خون آزاد است. اگر سطح TIBC بالا است، به این معنی است که ترانسفرین بیشتری آزاد است زیرا میزان آهن کاهش یافته است.
ظرفیت اتصال آهن غیر اشباع (UIBC). این آزمایش میزان عدم اتصال ترانسفرین به آهن را اندازه گیری می کند.
اشباع ترانسفرین: این آزمایش درصد ترانسفرین متصل به آهن را اندازه گیری می کند.
برای انجام برخی از این آزمایش‌ها ممکن است از شما ب‌خواهند که حدود 12 ساعت ناشتا باشید.
آزمایش آهن خون در چه مواقعی انجام می شود؟
هنگامی که نتایج شمارش کامل خون (CBC) نشان می‌دهد که هموگلوبین و هماتوکریت فرد پایین است و گلبول‌های قرمز خون کوچک‌تر و کم رنگ‌تر از حد طبیعی است (میکروسیت و هیپوکرومیک)، ممکن است آزمایش‌های آهن سرم به عنوان آزمایش‌های بعدی تجویز شود.
این آزمایش ها ممکن است زمانی درخواست شوند که فرد علائم و نشانه های کم خونی را دارد.
در صورت مشکوک بودن به اضافه بار آهن نیز ممکن است این آزمایش ها انجام شوند. علائم و نشانه های اضافه بار آهن از فردی به فرد دیگر متفاوت است و با گذشت زمان شدید تر می شود.
هنگامی که کودک مشکوک به مصرف قرص آهن است، آزمایش آهن سرم برای تشخیص و کمک به ارزیابی شدت مسمومیت تجویز می شود.
آزمایش‌های آهن همچنین ممکن است به‌طور دوره‌ای و زمانی که کمبود آهن یا اضافه بار درمان می‌شود برای ارزیابی اثربخشی درمان تجویز شود.
نتایج این آزمایش ها چه چیزی را نشان می دهد و چگونه تفسیر می شوند؟
سطح آهن سرم اغلب همراه با سایر آزمایشات آهن ارزیابی می شود.
سطح پایین آهن می تواند ناشی از موارد زیر باشد:
کمبود آهن در رژیم غذایی
مشکل در جذب آهن از غذاهایی که مصرف می شوند
از دست دادن خون
بارداری
کمبود آهن می تواند بر توانایی بدن در ساخت گلبول های قرمز تأثیر بگذارد. اگر سطح آهن خیلی کم باشد، ممکن است کم خونی بروز کند. این بدان معناست که فرد گلبول های قرمز سالم کافی برای انتقال اکسیژن به اندام ها و بافت های خود در اختیار ندارد.
سطح بالای آهن می تواند ناشی از موارد زیر باشد:
مصرف بیش از حد مکمل های آهن
هموکروماتوز
انتقال خون
کمبود آهن
مرحله اولیه کمبود آهن کاهش آهسته ذخایر آهن است. این بدان معناست که هنوز آهن کافی برای ساخت گلبول های قرمز وجود دارد، اما ذخایر آن بدون جایگزینی کافی مصرف می شود. سطح آهن سرم ممکن است در این مرحله طبیعی باشد، اما سطح فریتین پایین خواهد بود.
با ادامه کمبود آهن، تمام آهن ذخیره شده مورد استفاده قرار می گیرد و بدن سعی می کند با تولید ترانسفرین بیشتر جبران کند تا انتقال آهن افزایش یابد. کاهش یافتن سطح آهن سرم ادامه پیدا می کند و ترانسفرین و TIBC و UIBC افزایش می یابد. با پیشرفت این مرحله، گلبول های قرمز کمتر و کوچک تری تولید می شود که در نهایت منجر به کم خونی فقر آهن می شود.
اضافه بار آهن
اگر سطح آهن بالا باشد، TIBC، UIBC و فریتین طبیعی هستند و فرد دارای سابقه بالینی منطبق با مصرف بیش از حد آهن است، احتمالاً فرد مسمومیت با آهن دارد. مسمومیت با آهن زمانی رخ می دهد که دوز زیادی از آهن به طور یکجا یا در مدت کوتاهی مصرف شود. مسمومیت با آهن در کودکان تقریباً همیشه حاد است و در کودکانی رخ می دهد که مکمل های آهن والدین خود را مصرف می کنند. در برخی موارد، مسمومیت حاد با آهن می تواند کشنده باشد.
فردی که دارای جهش در ژن HFE است، بیماری هموکروماتوز ارثی برای او تشخیص داده می شود. با این حال، در حالی که بسیاری از افرادی که هموکروماتوز دارند در تمام طول زندگی خود هیچ علامتی ندارند، برخی دیگر علائمی مانند درد مفاصل، درد شکم و ضعف را در دهه 30 یا 40 زندگی خود نشان می دهند. مردان بیشتر از زنان مبتلا می شوند زیرا زنان در طول سال های باروری خود از طریق قاعدگی خون از دست می دهند.
اضافه بار آهن ممکن است در افرادی که هموسیدروز دارند و در افرادی که تزریق خون مکرر داشته اند نیز رخ دهد. اضافه بار آهن ممکن است با کم خونی سلول داسی شکل، تالاسمی ماژور یا سایر اشکال کم خونی وابسته به انتقال خون نیز رخ دهد. آهن حاصل از هر واحد انتقال خون در بدن باقی می ماند و در نهایت باعث تجمع زیادی در بافت ها می شود. برخی از افراد مبتلا به الکلیسم و بیماری مزمن کبدی نیز دچار اضافه بار آهن می شوند.
اکثر شرایطی که باعث کمبود یا افزایش بیش از حد آهن خون می شوند را می توان با موفقیت با مکمل های آهن، رژیم غذایی، داروها و/یا سایر اقدامات درمان کرد.
اگر نتایج طبیعی نیست، لزوماً به این معنی نیست که فرد به یک بیماری مبتلا شده است که نیاز به درمان دارد. برخی از داروها، از جمله قرص های ضد بارداری و درمان های استروژن، می توانند بر سطح آهن تأثیر بگذارند. همچنین ممکن است سطح آهن در زنان در طول دوره قاعدگی کمتر باشد.
مصرف اخیر غذاهای غنی از آهن یا مکمل‌های آن می‌تواند بر نتایج آزمایش تأثیر بگذارد، همانطور که تزریق خون اخیر نیز می‌تواند بر نتایج تأثیر بگذارد.
سطح طبیعی آهن با تعادل بین مقدار آهن وارد شده به بدن و مقدار آهن از دست رفته حفظ می شود. به طور معمول، روزانه مقدار کمی آهن از دست می رود، بنابراین اگر خیلی کم مصرف شود، در نهایت کمبود آن ایجاد می شود. مگر اینکه فردی رژیم غذایی نامناسبی داشته باشد، معمولا آهن کافی برای جلوگیری از کمبود آهن و/یا کم خونی فقر آهن در افراد سالم وجود دارد.
در شرایط خاص، نیاز به آهن افزایش می یابد. افراد مبتلا به خونریزی مزمن از دستگاه گوارش (معمولاً ناشی از زخم یا تومور مانند سرطان کولورکتال) یا زنان با دوره های قاعدگی سنگین، آهن بیشتری از حد طبیعی از دست می دهند و ممکن است دچار کمبود آهن شوند. زنانی که باردار هستند یا در دوران شیردهی، آهن از دست می دهند و در صورت عدم دریافت آهن اضافی، ممکن است دچار کمبود آهن شوند. کمبود آهن در بیماری های سوء جذب مانند بیماری سلیاک نیز دیده می شود.
آهن سرم پایین نیز می تواند در حالت هایی اتفاق بیفتد که بدن نمی تواند به درستی از آهن ذخیره سازی استفاده کند. در بسیاری از بیماری های التهابی مزمن، به ویژه در سرطان ها، بیماری های خودایمنی، و با التهاب های مزمن یا عفونت های مزمن (از جمله ایدز)، بدن نمی تواند به درستی از آهن برای ساخت گلبول های قرمز بیشتر استفاده کند. در این شرایط، تولید ترانسفرین کاهش می‌یابد و آهن سرم کم است، زیرا آهن کمی از روده جذب می‌شود و آهن ذخیره‌ای نمی‌تواند بسیج شود و فریتین افزایش می‌یابد.
تفسیر نهایی آزمایش ها با پزشک معالج است. بعد از انجام آزمایش، پزشک نتایج آزمایش ها بررسی خواهد کرد.
غذاهای غنی از آهن عبارتند از:
گوشت قرمز
سبزیجات برگ دار و سبز تیره
لوبیا
جگر
دانه ها
افرادی که به طور معمول به مکمل های آهن نیاز دارند، زنان باردار و کسانی هستند که کمبود آهن دارند. باید به این نکته توجه داشت که نباید قبل از مشاوره با پزشک مکمل آهن مصرف شود زیرا آهن اضافی می تواند باعث اضافه بار آهن مزمن شود. مصرف بیش از حد قرص آهن به خصوص برای کودکان می تواند سمی باشد.
آیا کم خونی ناشی از کمبود آهن سریع اتفاق می افتد یا به تدریج رخ می دهد؟
کم خونی فقر آهن به تدریج ظاهر می شود. وقتی میزان از دست دادن آهن از مقدار آهن دریافتی بیشتر شود، ذخایر آهن به آرامی تمام می شود. در این مرحله فریتین پایین خواهد بود، اما آهن سرم و TIBC معمولا طبیعی است و کم خونی وجود ندارد. با بدتر شدن کمبود آهن، سطح آهن سرم کاهش می یابد، TIBC و ترانسفرین افزایش می یابد و کم خونی ایجاد می شود. با کمبود آهن طولانی مدت یا شدید، گلبول های قرمز به دلیل کاهش سطح هموگلوبین، کوچک و رنگ پریده می شوند. تعداد رتیکولوسیت ها نیز کاهش می یابد.
آیا اهدای خون بر سطح آهن خون تأثیر می گذارد؟
بله. هر بار که یک خون اهدا می کنید، بدن شما مقداری آهن از دست می دهد. سطح فریتین که بازتاب کل مقدار آهن ذخیره شده در بدن است، با هر بار اهدا کاهش می یابد و سپس به مرور زمان به حالت عادی باز می گردد. سایر آزمایش‌ها، مانند آهن سرم و TIBC، تحت تأثیر اهدای خون قرار نمی‌گیرند.
آیا همه افراد مبتلا به کمبود آهن، کم خونی دارند؟
کمبود آهن به کاهش مقدار آهن ذخیره شده در بدن اشاره دارد، در حالی که کم خونی فقر آهن به کاهش تعداد گلبول های قرمز خون (RBC)، هموگلوبین و هماتوکریت ناشی از کمبود آهن ذخیره شده اشاره دارد. معمولاً چند هفته بعد از اتمام ذخایر آهن طول می کشد تا سطح هموگلوبین کاهش یابد و تولید گلبول های قرمز تحت تأثیر قرار گیرد و کم خونی ایجاد شود. معمولاً علائم کمی در مراحل اولیه کمبود آهن دیده می شود، اما با بدتر شدن وضعیت و کاهش سطح هموگلوبین و گلبول های قرمز خون، ضعف مداوم، رنگ پریدگی و خستگی در نهایت ایجاد می شود.
همانطور که آهن خون کم می شود، ممکن است تنگی نفس و سرگیجه بروز کند. اگر کم خونی شدید باشد، ممکن است درد قفسه سینه، سردرد و پا درد ایجاد شود. کودکان ممکن است دچار ناتوانی های یادگیری (شناختی) شوند. علاوه بر علائم عمومی کم خونی، علائم خاصی وجود دارد که مشخصه کمبود آهن است. این علائم عبارتند از دیسفاژی، پیکا (میل به مواد خاص مانند یخ، نشاسته ذرت، شیرین بیان، گچ، خاک)، احساس سوزش در زبان یا زبان صاف، زخم در گوشه های دهان، فرم قاشقی در ناخن های دست و پا.